Σχεδιάζοντας την τοπικότητα

«Η «μεταναπτυξιακή» κατάσταση στην οποία έφερε η οικονομική κρίση επιβάλλει ριζική αλλαγή στρατηγικών οπτικών με αφετηρία αυτό το οποίο μας είναι πλησιέστερο: ο τόπος στον οποίο ζούμε και από τον οποίο, παράδοξα, βρισκόμαστε ολοένα και πιο αποξενωμένοι. Η υπαρξιακή μας διάσταση βρίσκεται πλέον σε προχωρημένο στάδιο «από-τοπικοποίησης», χάνουμε διαρκώς σημαντικά κομμάτια των υλικών και συμβολικών της δομών, ενώ το μόνο αυθεντικά συνεργικό έργο τέχνης, το οποίο είναι ο χώρος – προϊόν ζωντανού διαλόγου μεταξύ κουλτούρας και φύσης – υποβάλλεται σε μία συστηματική ερήμωση μεταβαλλόμενο σε άμορφο υπόβαθρο «έργων» και λειτουργικών αναγκών εάν όχι και σε συλλέκτη δηλητηρίων.
Αποτελεί πλέον επείγουσα ανάγκη ο επανασχεδιασμός του χώρου από την οπτική της από-αναπτυξιακής αυτοβιωσιμότητας τώρα που η γιγάντωση του «ελλείμματος» έχει εστιάσει, καλύτερα από ποτέ, την επερχόμενη καταστροφή. Την απαραίτητη προϋπόθεση συνιστά η σφυρηλάτηση μιας «συνείδησης του τόπου και της τοπικότητας» - της γειτονιάς, του δήμου, της πόλης, του τοπίου, της βιοπεριοχής – με στόχο της διαφύλαξη των κοινών αγαθών, των αστικών, περιαστικών και αγροτικών τοπίων, της τοπικής παραγωγής, της τοπικής κουλτούρας και της τοπικής γνώσης, στα πλαίσια ενός κοινού ορίζοντα συμμετοχικότητας και αλληλεγγύης.»

Ο χώρος αποτελεί μορφή τέχνης, ίσως της πιο σπουδαίας, ίσως της περισσότερο συνεργικής που έχει εκφράσει ποτέ η ανθρωπότητα. Αντίθετα από τις λοιπές μορφές τέχνης επινοημένες μέσω της διαμόρφωσης της ύλης, όπως η ζωγραφική ή η γλυπτική, ο χώρος παράγεται διαλεκτικά, συσχετιστικά μεταξύ έμβιων όντων, μεταξύ ανθρώπου και φύσης στην διάρκεια του χρόνου της ιστορίας. Αποτελεί συλλογικό έργο και έργο συνεξελισσόμενο, έργο που μεταλλάσσεται, θετικά ή αρνητικά, μέσα στον χρόνο.
Ο χώρος γεννιέται μέσω της συνεύρεσης φύσης και κουλτούρας. Το προϊόν της γονιμοποίησης αποτελεί ζωντανό οργανισμό σαν «νέο-οικοσύστημα», σύστημα διαφοροποιημένο από εκείνα που του δίνουν υπόσταση, με ίδιο κύκλο ζωής, γένεση, ωριμότητα, γερατειά, θάνατο και ίσως και αναγέννηση, το οποίο απαιτεί διαρκή θρέψη, υποστήριξη και φροντίδα. Έχει χαρακτήρα, προσωπικότητα και ταυτότητα, απόλυτα διακριτά στην «γεωγραφία» και στο «ανάγλυφο» του τοπίου.
Στην κούρσα της διάπλασης μιας δεύτερης, τεχνητής, φύσης, ο τεχνολογικός πολιτισμός αποδεσμεύτηκε προοδευτικά από τον χώρο, χρησιμοποιώντας τον ουσιαστικά σαν μια επιφάνεια ανάπτυξης αντικειμένων και λειτουργικών αναγκών, έργων, απορριμμάτων και δηλητηρίων. Η έννοια του χώρου, σαν ζωτικού περιβάλλοντος του ανθρώπινου είδους, είναι πια στα πρόθυρα της χρεωκοπίας: το ισχύον πολιτιστικό μοντέλο την έχει περιθωριοποιήσει από καιρό από ποιοτικής άποψης, αρκούμενο σε περιστασιακές, περιπτωσιολογικές, ερμηνείες της με την βοήθεια ολοένα πιο πολύπλοκων τεχνολογικών βοηθημάτων.
Αποτελεί επιτακτική ανάγκη σήμερα μια πράξη παλιγγενεσίας και επαναπροσδιορισμού της έννοιας του χώρου, μέσω δημιουργικών πρακτικών προσδιορισμού νέων, γόνιμων, σχέσεων αλληλοσυσχέτισης και αμοιβαιότητας μεταξύ ανθρωπογενούς και φυσικού περιβάλλοντος. Αποτελεί ανάγκη, με λίγα λόγια, ο καθορισμός των κατάλληλων χωροοργανωτικών και χωροπλαστικών πρακτικών, γνήσια αυτοβιώσιμου και όχι αναπτυξιακά βιώσιμου χαρακτήρα, με την μορφή μιας νέας συμμαχίας μεταξύ φύσης και κουλτούρας, φύσης και ιστορίας.
Πηγές άντλησης στοιχείων για την στήριξη του επαναπροσδιορισμού υπάρχουν. Στα πλαίσια της νεωτερικής διαδικασίας αστικοποίησης όχι μόνο διατηρείται, άκρως επίκαιρο, το ρεύμα της κοινωνικο-πολεοδομικής άποψης - από τον Μόρρις, στον Γκέντες και στον Κροπότκιν και από τον Σάιτ στον Ούρβιν και στον Μάμφορντ - αλλά και μία εξαιρετικά πλούσια κληρονομιά χωρικών οντοτήτων που αναμένουν το μπόλιασμα νέων κοινωνικών εταίρων. Σε αυτό το τελευταίο σύζευγμα, μεταξύ κληρονομιάς και νεωτεριστικών ενεργειών, στα πλαίσια της κουλτούρας αξιοποίησης των περιβαλλοντικών πόρων και των ιδιαιτεροτήτων κάθε τοπικότητας, έγκειται η στρατηγική σταδιακής πραγμάτωσης της αυτο-βιώσιμης «ανάπτυξης» της τοπικής κοινωνίας. 

(Από: «Σχεδιάζοντας την τοπικότητα» του Αλμπέρτο Μανιάγκι. Απόδοση: Γιώργος Δημητρίου)