«Κράτος δικαίου»

Αν υπάρχει μια έννοια, της οποίας το περιεχόμενο να έχει παρερμηνευτεί περισσότερο είναι η έννοια του κράτους δικαίου. Τί είναι όμως το κράτος δικαίου (Rule of Law);
Εντελώς απλοϊκά, είναι η κατάσταση εκείνη όπου όλοι ανεξαιρέτως υπάγονται ισότιμα στη δικαιοδοσία του νόμου. Είναι ουσιαστικά η απάντηση που έδωσε ο Δημάρατος στον Ξέρξη, ότι οι Έλληνες είναι ελεύθερος λαός και τον μόνο τύραννο που έχουν πάνω από τα κεφάλια τους είναι ο Νόμος. Είναι η ίδια διατύπωση του Thomas Paine στο Common Sense, “For as in absolute governments the king is law, so in free countries the law ought to be king; and there ought to be no other.”
To κράτος δικαίου έρχεται να αντιπαρατεθεί εννοιολογικά με την “ελέω θεού” αυθαίρετη εξουσία. Όμως το να κυβερνάται ένα κράτος δια του νόμου, δεν λέει τίποτα για τον νόμο αυτό καθ’αυτό, γιατί και ένα αντιδημοκρατικό ή ολοκληρωτικό κράτος μπορεί να κυβερνάται με βάση το νόμο. Γι’αυτό πρέπει να διαχωρίσουμε το κράτος δικαίου (rule of law) από το κράτος του νόμου (rule by law). Είναι σύνηθες πολλοί να επικαλούνται το πρώτο εννοώντας ουσιαστικά το δεύτερο. Το δεύτερο είναι αναγκαία συνθήκη για την ύπαρξη του πρώτου, δεν είναι όμως αυτόματα και ικανή. Το κράτος δικαίου είναι θεμελιώδες αίτημα του πολιτικού φιλελευθερισμού και θέτει κάποια σαφή χαρακτηριστικά στο είδος των νόμων που μπορούν να θεωρούνται αποδεκτοί.

Επιγραμματικά μπορούμε να διατυπώσουμε τα εξής θεμελιώδη χαρακτηριστικά του κράτους δικαίου:
α. Διαχωρισμός των εξουσίων. Νομοθετικής, εκτελεστικής, δικαστικής. Σαφής και απόλυτος. Οι λειτουργοί αυτών των εξουσιών μπορούν να ασκούν τις εξουσίες τους μέχρι εκεί που σαφώς και ξεκάθαρα ορίζει ο νόμος.
β. Ισότητα όλων μπροστά στο νόμο. Όλοι υπόκεινται στο ίδιο νόμο, ανεξαρτήτως κοινωνικής θέσης, πεποιθήσεων, θρησκείας (εκτός αν αντικειμενικές δυσκολίες δεν το επιτρέπουν). Όπως έλεγε ο Montesquieu “law should be like death, which spares no one.” Αυτό συνεπάγεται ότι ο νόμος ισχύει παντού και πάντα και εφαρμόζεται σε όλους, και δεν είναι στην διακριτική ευχέρεια κανενός να αποφασίσει πότε ισχύει και πότε όχι.
γ. Σαφές νομικό περιβάλλον όπου να είναι ξεκάθαρο ποιός νόμος εφαρμόζεται σε κάθε περίπτωση, σε κάθε δεδομένη χρονική στιγμή (δεν μπορεί να υπάρχει αναδρομικότητα). Δηλαδή κάθε δεδομένη στιγμή ο πολίτης να ξέρει τις έννομες συνέπειες της κάθε πράξης του με την σιγουριά ότι αυτές δεν θα ανατραπούν από μελλοντική νομοθετική ρύθμιση. Ο νόμος πρέπει να είναι απλός, προσβάσιμος και κατανοητός από τον πολίτη, χωρίς ασάφειες, γκρίζες ζώνες και επικαλύψεις.
δ. Να παρέχεται από τον νόμο επαρκής προστασία των θεμελιωδών ατομικών ελευθεριών.
Θεωρητικά, όλοι είναι υπέρ του κράτος δικαίου, που προστατεύει τον πολίτη από την αυθαιρεσία και του συνανθρώπου του και του κράτους. Μόνο που πολλοί αποδεικνύουν με την συμπεριφορά τους ότι δεν υποστηρίζουν στην πράξη την κούφια ρητορική τους, ενώ δεν λείπουν και αυτοί που ούτε καν στα λόγια δεν το υποστηρίζουν.