Πλουραλισμός

(Από «Η δημοκρατία σε 30 μαθήματα», του Τζιοβάννι Σαρτόρι)

Ο πλουραλισμός είναι ο πρόγονος του φιλελευθερισμού.

Όλα αρχίζουν την στιγμή κατά την οποία οι κοινωνίες αντιλαμβάνονται ότι η διαφάνεια, η διαφοροποίηση των απόψεων και η διαμάχη, δεν αντιπροσωπεύουν απαραίτητα αρνητικές αξίες. Φυσικά, τόσο οι εμφύλιοι πόλεμοι όσο και οι πόλεμοι μεταξύ φατριών, οδηγούν σε φαινόμενα κοινωνικής αποσύνθεσης. Μεταξύ όμως της εξαναγκαστικής σύμπνοιας και της ένοπλης αντιπαράθεσης, υπάρχει ένα ευρύτατο φάσμα διαφορετικότητας και ελευθερίας ιδεών και στάσης που όχι μόνο δεν απειλούν την πολιτική και κοινωνική τάξη αλλά, αντίθετα, την εμπλουτίζουν και της αποδίδουν μία καταλυτική δυναμικότητα. 

Πότε όμως γεννήθηκε η ιδέα ότι η «διαφορά» και όχι η «ομογενοποίηση» συνιστά το σπουδαιότερο στοιχείο τροφοδοσίας της ζωτικότητας της κοινωνικής συμβίωσης; Μεταξύ 1562 και 1648, μπροστά στις τρομακτικές ωμότητες και καταστροφές των θρησκευτικών συρράξεων, η «ομοφωνία» άρχισε να περιβάλλεται με καχυποψία ενώ η «ποικιλότητα» με εκτίμηση. Πάνω σε αυτήν την επαναστατική ανατροπή οπτικής γωνίας άρχισε, αργά-αργά, η έγερση της φιλελεύθερης σκέψης, της φιλελεύθερης κουλτούρας, του φιλελεύθερου πολιτισμού και, στην συνέχεια, η ύφανση των νεοτερικών δημοκρατιών. Η απολυταρχία, οι δεσποτισμοί και οι δικτατορίες αποτελούν τον κόσμο του ενός χρώματος. Αντίθετα, η δημοκρατία της νεοτερικότητας τον κόσμο της πολυχρωμίας.

Προσοχή όμως. Μόνο η φιλελεύθερη δημοκρατία διαρθρώνεται με επίκεντρο την «διαφορετικότητα». Εμείς, και όχι οι αρχαίοι Έλληνες, ανακαλύψαμε τον τρόπο με τον οποίο συγκροτείται ένα πολιτικό σύστημα μέσω του «ποικιλόμορφου» και του «πολυειδούς». Ποιος ανακάλυψε τον πλουραλισμό; Κανένας για την ακρίβεια. Δεδομένου, όμως, ότι η ιδέα προβάλλει την εποχή της προτεσταντικής μεταρρύθμισης, είναι λογική η υπόθεση ότι άρχισε να παίρνει σάρκα και οστά μέσω των μεταρρυθμιστών και ειδικότερα της πουριτανικής εκκλησίας. 
Ο προτεσταντισμός θρυμμάτισε, και κατ”επέκταση, κατέστησε πλουραλιστικό το θρησκευτικό πιστεύω. Στον πουριτανισμό οφείλεται η εξάλειψη του διλήμματος αναφορικά με αυτό που ανήκει στον Θεό, ή στην σφαίρα της πίστης και με εκείνο που ανήκει στον Kαίσαρα ή στην σφαίρα του κράτους. Παρά ταύτα, η συνδρομή των πουριτανών στην αποκρυστάλλωση της αξίας του πλουραλισμού δεν πρέπει να υπερτιμάται. Είναι αλήθεια ότι επικαλούνταν την ελευθερία άποψης και συνείδησης αλλά την επικαλούνταν για τον εαυτό τους, καθόσον μειοψηφία, ενώ ήταν πάντα έτοιμοι να την αρνηθούν στους άλλους. Στην πραγματικότητα, οι πουριτανοί δεν ανέχονταν το διαφορετικό όπως και οι εχθροί τους, ενώ για την πλειοψηφία τους οι έννοιες της ελευθερίας και της δημοκρατίας έφερναν απλώς αλλεργία. Η συμβολή τους στην δημιουργία του συστήματος αξιών που αποτέλεσε το υπόβαθρο γένεσης της φιλελεύθερης δημοκρατίας είναι αδιαμφισβήτητη αλλά οφείλεται, ως επί το πλείστον, στις ιστορικές περιστάσεις.

Είναι δύσκολο να προσδιοριστούν, κατά συνέπεια και ακρίβεια, οι πραγματικοί πατέρες του πλουραλισμού. Σε κάθε όμως περίπτωση, είναι δυνατή η σκιαγράφηση χαρακτηριστικών του:

1. Ο πλουραλισμός εννοείται αποκλειστικά σαν αξία.
2. Ο πλουραλισμός προϋποθέτει και απαιτεί «ανοχή». Κατά συνέπεια, παγιώνεται μέσω της απόρριψης του δογματισμού, του φιντεϊσμού και του φανατισμού.
3. Ο πλουραλισμός απαιτεί αφενός τον διαχωρισμό κράτους και εκκλησίας και αφετέρου την πλήρη αυτονομία της κοινωνίας από αμφότερους. Η άνθιση του πλουραλισμού απειλείται τόσο από ένα κράτος που αποτελεί τον λαϊκό βραχίονα της εκκλησίας, όσο και από το κράτος που «πολιτικοποιεί» την κοινωνία. «Στον Θεό αυτό που δικαιούται ο Θεός, στον Καίσαρα αυτό που είναι του Καίσαρα και στην κοινωνία αυτό που δεν ανήκει ούτε στο Θεό ούτε στον Καίσαρα»: αυτή είναι η οπτική γωνία που οδηγεί στον φιλελευθερισμό πρώτα και στην φιλελεύθερη, πλουραλιστική, δημοκρατία έπειτα.
Είναι εύλογο ότι οπτικές γωνίες αυτού του τύπου παραμένουν ακόμα προνόμιο και χαρακτήρας του δυτικού κόσμου. Το Ισλάμ τις απαξιώνει κατηγορηματικά ενώ στην Αφρική είναι πρακτικά άγνωστες.